Wekelijks staan we in deze rubriek stil bij een IJmuidens onderwerp aan de hand van een foto en naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor het Fort bij IJmuiden.

Door Erik Baalbergen

Afgelopen zondag, tijdens de maandelijkse publiekszondag, heb ik weer ‘ns een bezoekje aan Forteiland gebracht. Het is toch iedere keer weer een belevenis om met de IJmuidense rondvaartboot Koningin Emma dit Alcatraz van IJmuiden met z’n haast magische negentiende-eeuwse pantserfort te bezoeken!

Verdedigingslinie

Het fort is in de jaren tachtig van de negentiende eeuw gebouwd bij de monding van het Noordzeekanaal als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Deze 135 kilometer lange verdedigingslinie is tussen 1880 en 1914 aangelegd en bestaat uit forten, batterijen, dijken en sluizen in een ring rondom onze hoofdstad. Bij een aanval op ons land kunnen de koning(in), de regering en het leger zich binnen de ring terugtrekken.

Het land rond de verdedigingslinie wordt dan onder water gezet. Het water is te diep voor soldaten te paard en te ondiep voor oorlogsschepen, zodat de vijand Amsterdam nooit zal kunnen bereiken. Een geniaal idee, maar nutteloos met de komst van vliegtuigen vanaf enkele jaren voor de Eerste Wereldoorlog. Tijdens de twee wereldoorlogen zijn de forten wel in staat van verdediging gebracht, maar er is nooit echt gevochten.

Het fort bij IJmuiden

De forten van de Stelling van Amsterdam liggen bijna allemaal op een cirkel rond Amsterdam. Het fort bij IJmuiden is hierop een uitzondering en ligt enkele kilometers westwaarts buiten deze cirkel. Dat komt door het Noordzeekanaal. Al tijdens de aanleg van het Noordzeekanaal (1865-1876) maken hoge militairen zich zorgen over de veiligheid van Amsterdam. Vijandelijke schepen kunnen rechtstreeks van zee doorvaren naar onze hoofdstad. Besloten wordt om een fort te bouwen op de noordoever van de monding van het Noordzeekanaal. De bouw vindt plaats in de jaren 1881-1888. Het fort wordt uitgerust met gietijzeren bepantsering en zwaar geschut. In augustus 1888 wordt het fort in gebruik genomen.

Met de grote kanonnen moeten natuurlijk ook schietoefeningen worden gehouden. Zo worden bij een schietoefening in juli 1895 IJmuidenaren vooraf gewaarschuwd en geadviseerd om de ramen open te zetten. De radersleepboot Simson sleept een schietschijf voor de pieren van IJmuiden heen en weer. Na enkele grandioze missers is het raak. Helaas wordt dan niet de schietschijf maar de Simson geraakt. Gelukkig blijft de bemanning ongedeerd maar de sleper loopt schade op. De Simson koppelt de sleep onmiddellijk los en zet koers naar de haven. De militaire autoriteiten krijgen de rekening gepresenteerd…

Eiland

Met de aanleg van het Noorderbuitenkanaal voor de in 1930 geopende Noordersluis komt het fort op een eiland in de kanaalmonding te liggen. Tussen 1927 en 1938 is het fort onbemand en wordt het slechts bewaakt door een fortwachter. In 1938 wordt het fort in het kader van de mobilisatie weer bemand. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vormt het Forteiland een belangrijk steunpunt in de Atlantikwall en bouwen de Duitsers bunkers op het eiland. Het fort zelf wordt als bemanningsruimte gebruikt. Na de bevrijding ligt het fort er verlaten bij.

Het Forteiland blijft militair terrein. Om ongewenst bezoek aan het Forteiland te voorkomen, stelt Defensie een fortwachter aan. De eerste is Gerlof van der Zee, die met zijn gezin tot in 1954 op het eiland woont. Hij wordt opgevolgd door Jan Zoeteman. Deze bewoont het eiland met zijn gezin tot in 1964.

Vanaf dat jaar wordt het oostelijke deel van het eiland afgegraven ter vergroting van de manoeuvreerruimte voor de erts- en kolenschepen voor de Hoogovens. Hierbij worden veel Duitse bunkers geruimd. Bij de daaropvolgende verbreding van het Noorderbuitenkanaal wordt een strook van 80 meter breed van het noordelijk deel van het eiland afgesnoept.

Het verwaarloosde fort blijft bewaard. Het eiland, eigenlijk nog maar een fractie van het oorspronkelijke Forteiland, blijft verboden gebied. Toch brengt menig IJmuidenaar, zwemmend vanaf de semafoor en “rekening houdend met getijstromen”, een bezoekje aan het eiland en het fort.

Het fort open

In 1993 krijgt de Stelling van Amsterdam de status van provinciaal monument. In 1994 start IMTIN trainingsactiviteiten op het Forteiland. IMTIN en de gemeente Velsen starten een gezamenlijk project om het fort voor een breder publiek toegankelijker te maken. Dit leidt tot een meerjarige opruimactie en opknapbeurt van het fort vanaf 1996, met medewerking van een kleine 300 taakgestraften. Sinds 1996 staat de Stelling van Amsterdam, met het Pantserfort IJmuiden als onderdeel, op de UNESCO werelderfgoedlijst. Vanaf 2008 exploiteert PBN Sport & Adventure het Forteiland, met onder meer trainingen en bedrijfsevenementen.

Enkele dagen per jaar krijgen we de gelegenheid om met een gids van de ‘Vrienden van het Forteiland’ of op eigen houtje het eiland en het fort te verkennen tijdens de publieksdagen. Deze vinden plaats op de eerste zondagen van de maanden rond de zomer. Zie https://kustfort.nl voor meer informatie.

Raadselen

Het eiland is al lange tijd een bron van geruchten en griezelige ervaringen. Zwerft er inderdaad een spookhond of de geest van een kanaalgraver rond op het eiland? Zijn er onzichtbare fortwachters, die achter de ruggen van bezoekers om elkaar fluisterend verhalen doorspelen? Hebben dames van plezier een onzichtbare noodkreet achtergelaten in het peeskamertje? Is het eiland via een onderaardse gang verbonden met de Semafoor? Ik kom hier zeker op terug!

Foto:

Blik op het pantserfort aan de zeezijde, met de vijf schietgaten. Foto: Erik Baalbergen