Wekelijks staat Erik Baalbergen aan de hand van een foto stil bij een IJmuidens onderwerp naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor de Spaanse Griep, die ruim honderd jaar geleden ook de IJmuidense samenleving trof.

Door Erik Baalbergen

De bijgaande foto toont het voormalig tenniscentrum in IJmuiden aan de Dokweg. De hal, eigendom van het bedrijf Cornelis Vrolijk, is sinds april dit jaar ingericht als vaccinatielocatie van GGD Kennemerland. Een team van GGD-ers, Rode Kruis medewerkers en beveiligers is hier zeven dagen per week in touw.

Wie had twee jaar geleden kunnen vermoeden dat in deze moderne tijd ons leven voor lange tijd bepaald zou worden door een wereldwijde epidemie? De Wereldgezondheidsorganisatie stelt in maart 2020 de huidige COVID-19 epidemie officieel vast als pandemie. Eind 2019 wordt de ziekte voor het eerst ontdekt in de Chinese stad Wuhan. Sindsdien heeft het virus zich razendsnel verspreid tot in de uithoeken der aarde. En dat hebben we aan den lijve ondervonden, via onder meer mondkapjes, avondklok, gesloten winkels, scholen, horeca en uitgaansgelegenheden, thuiswerken, volle ziekenhuizen met daardoor uitgestelde behandelingen en operaties, protesten tegen de maatregelen, en de ziektegevallen en misschien zelfs overledenen in onze kennissenkring. Tot begin deze maand zijn er wereldwijd bijna vier miljoen mensen overleden aan COVID-19.

Ruim honderd jaar geleden, in de jaren 1918-1920, krijgt de wereld in het staartje van de Eerste Wereldoorlog te maken met de voorlaatste pandemie met miljoenen doden: de Spaanse Griep. Deze ziekte brengt in meerdere golven wereldwijd geschat 500 miljoen zieken en tussen de 20 en 100 miljoen doden met zich mee. Dit zijn meer slachtoffers dan de 20 miljoen geschatte doden van de Eerste Wereldoorlog. De Spaanse Griep wordt veroorzaakt door een influenzavirus en treft vooral jonge volwassen. Na besmetting treedt dikwijls binnen enkele dagen van hevige koorts, energieverlies en ademhalingsproblemen de dood in. Een vaccin is er niet.

Anders dan de naam doet vermoeden komt de Spaanse Griep helemaal niet uit Spanje. Het zijn wel de Spaanse kranten die als eerste media over deze ziekte berichten. De kranten in het tijdens de Eerste Wereldoorlog neutrale Spanje hebben geen last van oorlogscensuur, die de berichtgeving rond de ziekte tegenhoudt.

Op basis van de verslagen uit de Spaanse kranten verschijnen eind mei 1918 in Nederlandse kranten de eerste berichten over een ‘geheimzinnige ziekte, die over geheel Spanje verspreid is en die dertig procent van de bevolking getroffen heeft’. Voor zover bekend is de Spaanse Griep voor het eerst waargenomen in januari 1918 in de Amerikaanse staat Kansas. Vanuit een militair kamp in Kansas verspreidt de ziekte zich snel wereldwijd door militaire troepenbewegingen tijdens de Eerste Wereldoorlog en later via de vrijlating van krijgsgevangenen.

In juli 1918 worden de eerste gevallen in Nederland gemeld. Al snel worden duizenden landgenoten ziek. Maar volgens Nederlandse artsen heeft de griep een ‘goedaardig karakter’ en adviseert de Centrale Gezondheidsraad de overheid dat extra maatregelen ter voorkoming van de verspreiding van de ziekte niet nodig zijn. Wel wordt geadviseerd om ‘volksophoopingen’ zoals kermissen te vermijden en verschijnen adviezen met betrekking tot hygiëne en frisse lucht. Verdere maatregelen worden overgelaten aan de gemeentebesturen. Deze sluiten scholen, plaatsen mensen in quarantaine, laten openbare ruimtes desinfecteren en verplichten mensen tot het dragen van een neus- en mondmasker. Ook dan al leiden de maatregelen tot protesten en wordt de regering ervan beschuldigd de bevolking voor de gek te houden: de overheid zegt dat het griep is maar in werkelijkheid zou het longpest zijn, waarmee de mensheid wordt uitgeroeid. In kranten verschijnen allerlei advertenties van dubieuze drankjes, tabletten en smeerseltjes ter voorkoming en genezing. Velen zoeken hun toevlucht tot drank, omdat alcohol toch een ontsmettende werking heeft…

In Velsen worden op 24 juli 1918 de eerste gevallen van Spaanse Griep gemeld in Velseroord (IJmuiden-Oost), ‘waarvan meerdere in één gezin’. Later volgen Wijkeroog (Velsen-Noord) en IJmuiden. Begin augustus 1918 wordt het eerste sterfgeval in IJmuiden gemeld: een hier gelegerde militair is bezweken aan de Spaanse Griep. Na een week melden de kranten over steeds meer ziektegevallen. Personeel van het IJmuider post- en telegraafkantoor en het levensmiddelendistributiekantoor is wekenlang ziek, en in Velseroord worden hele gezinnen getroffen. Wekenlang berichten de kranten over de ziekte in onze plaats.

Tijdens de tweede golf vanaf eind oktober 1918 worden in de hele gemeente Velsen schoolklassen naar huis gestuurd en scholen wekenlang gesloten. Dit gebeurt aanvankelijk pas na gemelde ziektegevallen maar later ook preventief. Vergaderingen, uitvoeringen en openbare bijeenkomsten worden afgezegd. De tuchtschool in Velseroord meldt veel ziektegevallen onder de jongens en het personeel. De tweede golf van de Spaanse Griep eist in Velsen tientallen levens per week. In januari 1919 is de tweede golf in onze plaats nagenoeg over.

In drie golven eisen de Spaanse Griep en bijbehorende complicaties als longontsteking het leven van bijna vier op de duizend Nederlanders. Ter vergelijking, de huidige COVID-19 heeft volgens de cijfers van begin deze maand het leven van ongeveer een op de duizend Nederlanders gekost. Een lager cijfer dan honderd jaar geleden maar zeker niet minder heftig.

Foto:

De tennishal op de hoek Raafstraat en Dokweg, op 12 april 2021, de eerste dag geopend als GGD vaccinatielocatie. Foto: Erik Baalbergen