Wekelijks staat Erik Baalbergen aan de hand van een foto stil bij een IJmuidens onderwerp naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor het moëgdreek taarpen, de met uitsterving bedreigde typisch IJmuidense omkeertaal.

Door Erik Baalbergen

Vanaf ongeveer 1890 tot in de zestiger jaren van de vorige eeuw werd door veel IJmuidenaren een eigen taaltje gesproken. Deze omkeertaal, het ‘moëgdreek taarpen’, is een nagenoeg verdwenen IJmuidense traditie.

Geheimtaal

Volgens een onderzoek door een Velsense werkgroep en een studie van het P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde is de taal ontstaan als een geheimtaal onder elkaar beconcurrerende vletterlieden. Met de opening van het Noordzeekanaal komen veel vletterlieden van Den Helder naar het jonge IJmuiden. Deze lieden assisteren zeeschepen bij het afmeren in de sluizen en het doorvaren naar Amsterdam. Enkele grote Nederlandse rederijen werken met gecontracteerde vletterlieden, de Gouden Ploeg. Daarnaast zijn er diverse ploegen, zoals de Koperen Ploeg, de Vrije Bootslieden en de Vischploeg, die elkaar fel beconcurreren. Via allerlei listen proberen zij het snelste bij een ongecontracteerd schip te zijn.

Rond de havenmonding wachten de vletterlieden op de haven afkomende zeeschepen op. Zodra iemand weet dat er een schip in aantocht is, waarschuwt hij de andere ploegleden. De ploeg roeit zo snel mogelijk in een kleine roeiboot naar het zeeschip om als eerste de kapitein zijn diensten aan te bieden. Een van de ploegen heeft een geheimtaaltje ontwikkeld om te voorkomen dat een waarschuwing door andere ploegen wordt opgepikt. Dit taaltje bestaat uit eenvoudige zinnen van eenlettergrepige woorden die omgedraaid worden, zoals ‘Re mokt ne pigs naa’: ‘Er komt een schip aan’.

Niet voor andere oortjes

Het ‘omgekeerd praten’ taaltje wordt door meer IJmuidenaren opgepikt, door slepers, vislossers, als straattaal onder de jeugd, op scholen, bij sportclubs en in de kroeg. Met het taaltje kun je met je maten en teamgenoten vrijuit praten terwijl de aanwezige concurrenten en tegenstanders er niets van begrijpen. Zelfs thuis wordt het taaltje gebruikt om als volwassenen zaken te bespreken die niet voor kinderoortjes geschikt zijn.

Terwijl steeds meer mensen de omkeertaal gaan gebruiken, ontwikkelt het zich verder. Meerlettergrepige woorden worden vertaald door delen van een woord om te draaien. Dat gebeurt niet volgens de spelling maar puur fonetisch, op de uitspraak, en dat ook niet eens volgens vaste regels. 

Bijvoorbeeld, ‘vuurtoren’ wordt ‘ruufroten’, ‘viskotter’ wordt ‘siftokker’, ‘meeuw’ wordt ‘weem’ en ‘even een vissie stele’ wordt ‘neve ne siffie leetse’. Eenheid is er niet, want is ‘omgekeerd praten’ nou ‘moggereekt taarreppe’ of ‘moëgdreek taarpen’? Beide zijn prima. In de smeltkroes van het jonge IJmuiden, met inwoners afkomstig uit alle windstreken, spreken velen nog met een eigen accent. Ook omgekeerd dus! Na deze stoomcursus kan de lezer vast wel zelf ‘Niez je tat nammetje raad oz tem tat noeregge doetje po?’ en ‘Po ed suilsen naf IJduime, be ki ouj raaflew egstukt’ vertalen…

Bijna verdwenen

Vooral tussen de wereldoorlogen spreken veel IJmuidenaren de geheimtaal. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt het gebruikt om de ‘Fommen’, die eventueel Nederlands konden verstaan, te misleiden. Na de Tweede Wereldoorlog zijn de omkeertaal en de mensen die het vloeiend spreken en verstaan langzaam aan het uitsterven. 

Ook de vletterlieden hebben geen geheimtaal meer nodig; de ploegen zijn in 1945 gefuseerd tot de Coöperatieve Vereniging van Vletterlieden.

Maar de taal is niet helemaal verdwenen De getogen IJmuidenaar Jan Zwanenburg – of is het Naj Naawzengrub? – beheerst het ‘moëgdreek taarpen’ vloeiend. In 2015, tijdens de presentatie van het boek ‘Beleef Oud-IJmuiden’, met aantal verhalen rond de IJmuidense geheimtaal, houdt Jan een levendig gesprek in omkeertaal met een van de aanwezigen. Weinigen in het publiek zullen het hebben verstaan. Enkele jaren geleden heeft Jan enkele Sinterklaasliedjes in de omkeertaal gezongen en op Facebook gezet.

Nog enkele moëgdreek taarpers

Jan is niet de laatste die de taal spreekt. Onlangs sprak ik bij de Viskade een IJmuidenaar die de taal machtig is. Mijmerend over de verdwenen bottersteiger, kwam het gesprek uit op verdwijnende dingen uit IJmuiden, waaronder de omkeertaal. Hij begon levendig te vertellen. Ik herkende de taal wel, maar we hebben het gesprek toch maar in gewone taal voortgezet…

Jan denkt dat de IJmuider moëgdreek taarpers op één hand zijn te tellen. Hij heeft zelf zestig jaar in de vis gezeten en heeft als kind de taal opgepikt van zijn grootvader Jan Groen. Op de werkvloer in zijn zeevisgroothandel heeft Jan de omkeertaal nog heel lang gebruikt met collega’s. 

Ook nu nog spreekt Jan rond de vishallen wel ‘ns een oude bekende in het moëgdreeks.

Tot beschermd immaterieel erfgoed zal het niet komen. Wel is vanuit de gemeente Velsen in 2016, naar aanleiding van ‘Beleef Oud-IJmuiden’, een poging gedaan om de omkeertaal weer tot leven te brengen, in de hoop dat kinderen het oppakken. I

n de instructiefilm ‘Omgekeerd praten’ legt Jan de beginselen van het ‘Moëgdreek taarpen’ uit. Dit filmpje is op YouTube te vinden, mocht de lezer zich de taal machtig willen maken en een goed gesprek willen voeren met Jan in de omkeertaal!

Foto:

Tijdens het Havenfestival in 2004 was een oude viskotter met medewerking van enkele IJmuidenaren, die het moëgdreek taarpen machtig waren, “beklad” met allerlei teksten in de omkeertaal. Foto: Erik Baalbergen