Wekelijks staat Erik Baalbergen aan de hand van een foto stil bij een IJmuidens onderwerp naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor de voormalige boerderij Paltzerhof, ook wel Schralenstein genoemd.

Door Erik Baalbergen

In opdracht van de gemeente Velsen organiseerde ‘Veilingen Van Kunst’ in 2012 enkele online veilingen van historische voorwerpen uit Velsen. In tegenstelling tot wat de naam van de veilingorganisatie doet vermoeden werden er geen schilderijen, beeldhouwwerken of andere kunstvoorwerpen geveild. De kavels betroffen wat ik dan maar even oneerbiedig “rommelmarktwaren” noem, zoals kop-en-schotels, glazen, asbakken, theelepeltjes en gedenktegeltjes, afkomstig van de gemeente zelf en van lokale verenigingen en ondernemingen. Als IJmuiden-verzamelaar deed ik natuurlijk mee. Ik heb onder meer een kavel omschreven als ‘Wandbordje met een afbeelding van de boerderij Paltzerhof’ kunnen bemachtigen. Boerderij Paltzerhof? Ik vermoed zomaar dat veel IJmuidenaren nog nooit van Paltzerhof hebben gehoord en geen idee hebben wat Paltzerhof met IJmuiden heeft te maken en waar deze boerderij precies heeft gestaan…

Paltzerhof en Schralenstein

Over de precieze locatie kunnen we dankzij oude kaarten duidelijk zijn. Paltzerhof lag in de zuidwesthoek van de duinvlakte Breesaap, aan de noordzijde van het Velsergat, aan de Schulpweg. Het Velsergat was een beek die het overtollige water vanuit de ringsloot rond de Breesaap naar zee afvoerde. Bij de aanleg van het Noordzeekanaal is het Velsergat uitgegraven tot het buitenkanaal, tussen de sluizen en de zee. Paltzerhof kwam door de kanaalgraverij dicht bij de sluizen te liggen. Als je nu op het Sluiseiland tussen de kantoren van de Vletterlieden en het Loodswezen op de noordoever gaat staan en naar het noorden kijkt, dan ligt het voormalige Paltzerhof vlak voor je neus. Op sommige kaarten komen we dezelfde boerderij Paltzerhof onder de naam Schralenstein tegen.

Breesaap

Op oude kaarten is de Breesaap een opvallende, niervormige vlakte in de duinen ten westen van Velsen en Beverwijk. De duinvallei is ontstaan tijdens de vorming van de jonge duinen in de Middeleeuwen. De zuidgrens loopt langs de huidige Marconistraat en in het verlengde daarvan naar het westen. De noordgrens ligt op het hoogovensterrein. Door de aanleg en verbredingen van het kanaal, de uitbreidingen van het sluizencomplex, de groei van IJmuiden en de oprukkende industrie is de Breesaap verdwenen. Vanaf 1836 weet grondeigenaar Jacobus Stuart de Breesaap op grote schaal te ontginnen en geschikt te maken voor landbouw. In 1840 zijn er al twaalf landbouwers in de Breesaap actief. Zij wonen met hun gezinnen in de diverse boerderijen in de vlakte. In 1851 kopen Bik en Arnold een groot deel van het gebied. De heren zetten de ontwikkelingen voort. Zij laten nieuwe boerderijen bouwen, bestaande boerderijen verbeteren en wegen en bossen aanleggen. Rond en na de aanleg van het kanaal worden de gronden van de Breesaap door diverse maatschappijen onder hun beheer verder geëxploiteerd.

Bewoners

Terug naar Paltzerhof en de betekenis voor IJmuiden. Rond 1840 wordt de boerderij in opdracht van Stuart gebouwd aan de zuidwestelijke duinrand van de Breesaap. De boerderij wordt omschreven als een boerenwoning met stalling voor hoornvee en paarden, bouwland, weiland, tuin en duinlanden. Christiaan Kohl is voor zover bekend de eerste huurder.

In 1856 wordt de boerderij verhuurd aan Dorus Braam, de betovergrootvader van de IJmuidense schrijfster Conny Braam. In haar boek ‘De Woede van Abraham’ komen we Dorus tegen als Abraham en Paltzerhof als zijn boerderij, die dicht bij de kanaalwerken ligt. Braam komt met zijn gezin rond 1840 vanuit het land van Kleef naar de Breesaap. Eerst werkt hij als pachtboer op boerderij Boschlust. Later verhuist hij dus naar Paltzerhof, dat in een onvruchtbare uithoek van de Breesaap ligt. Vanwege de schrale opbrengsten verhuist Dorus weer later met zijn gezin naar de boerderij Schapenlust elders in de Breesaap. Een volgende bewoner van Paltzerhof is Jacobus Engelhart met zijn gezin.

Van rustige boerderij tot fort-opzichterskantoor

Dicht bij Paltzerhof wordt in 1865 de eerste spade in de grond gestoken voor het Noordzeekanaal. In de jaren daarna worden de rust en het duinlandschap rond Paltzerhof verstoord door kanaalgravers. Tijdens de aanleg van het kanaal zakt het grondwater in de Breesaap drastisch, drogen de landbouwgronden uit en gaat de exploitatie van onder meer Paltzerhof hard achteruit. Engelhart verhuist met zijn gezin naar de zuidkant van het kanaal, naar het latere IJmuiden. Hij werkt inmiddels met zijn zoon Klaas bij de kanaalmaatschappij. Deze Klaas Engelhart is de later zeer actieve, ervaren en tot ver buiten IJmuiden bekende duiker

In 1872 wordt Paltzerhof verkleind. Tijdens de kanaalgraverij betrekt het gezin Smakman Paltzerhof. Vader Smakman is in dienst van de Amsterdamsche Kanaal Maatschappij en wordt, zodra de sluizen gereed zijn, aangesteld als adjunctsluismeester. Zijn zevenjarige dochter Alida legt op 19 augustus 1875 de eerste steen van de sluiswachterswoningen en daarmee de ‘Eerste steen van IJmuiden’.

Verdwenen

In 1881 verkoopt de kanaalmaatschappij Paltzerhof aan het Departement van Oorlog. Deze neemt de voormalige boerderij in gebruik als woning en kantoor van de kapitein-ingenieur belast met het toezicht op de bouw van het Fort bij IJmuiden. Op 12 augustus 1886 wordt Paltzerhof door brand verwoest. Hierbij gaat ook het meubilair van een opzichter van het fort, die op dat moment afwezig is om in het huwelijksbootje te stappen, in rook op. Waarschijnlijk is de brand veroorzaakt door een in het rieten dak van het huis gewaaide vonk van de locomotief van de vlak voor het huis lopende zandtrein. Volgens de berichten heeft blussen bij de stevige zuidwesterwind geen zin en brandt Paltzerhof geheel af.

De laatste sporen van Paltzerhof zijn bij het graven van het buitentoeleidingskanaal van de Middensluis in de negentiger jaren van de negentiende eeuw uitgewist. Gelukkig hebben we nog de afbeeldingen van deze boerderij, die heel dicht bij de wieg van het kanaal en IJmuiden heeft gestaan en die enkele bekende IJmuidenaren van het eerste uur een woning heeft geboden!

Foto:

Het bij een online veiling van historische voorwerpen uit Velsen gekochte wandbordje met een afbeelding van de boerderij Paltzerhof. Foto: Erik Baalbergen