Wekelijks staat Erik Baalbergen aan de hand van een foto stil bij een IJmuidens onderwerp naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor het ‘Transvaalkwartier’ van IJmuiden.

Door Erik Baalbergen

In Oud-IJmuiden ligt grofweg tussen het Willemsplein en het Koningsplein een wijk die lange tijd is aangeduid als ‘Zuid-Afrikaans Kwartier’ en ‘Transvaalkwartier’. De wijk is in de eerste jaren van de twintigste eeuw, tijdens de groei van IJmuiden ten oosten van de Oranjestraat, aangelegd. De naam van de wijk verwijst naar de straatnamen die ontleend zijn aan personen verbonden met de vroegere republieken Transvaal en Oranje Vrijstaat in het huidige Zuid-Afrika. Deze straten krijgen in de jaren 1901 tot en met 1904 de namen President Krügerstraat, President Steijnstraat, De Wetstraat, De La Reijstraat, Bothastraat en Cronjéstraat. Met uitzondering van de De La Reijstraat en de Bothastraat bestaan de straten nog steeds, al is het straatbeeld in de loop der jaren drastisch veranderd.

IJmuiden is niet uniek met deze straatnamen. In 1900 zijn Rotterdam en Den Haag de eerste steden met een Transvaalbuurt of Afrikaanderbuurt. Amsterdam, Haarlem, Hilversum en IJmuiden volgen spoedig. In de jaren daarna komen daar nog veel steden en plaatsen overal in den lande bij. Maar vanwaar die plotselinge opkomst van de ‘Transvaalbuurten” in het begin van de twintigste eeuw? We duiken even de geschiedenis in.

Kolonisten

Jan van Riebeeck sticht in 1652 in opdracht van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) bij Kaap de Goede Hoop een verversingsstation. Schepen van de VOC kunnen hier onderweg naar Nederlandsch-Indië vers water en voedsel inslaan. Het verversingsstation groeit uit tot de Kaapkolonie, de eerste Europese kolonie in zuidelijk Afrika. Aan het einde van de achttiende eeuw wonen hier ongeveer veertigduizend kolonisten. Ruim een derde is van Nederlandse, een derde van Duitse en de rest van onder meer Franse en Britse afkomst. De algemene voertaal is Nederlands.

In 1795 nemen de Britten de macht in de Kaapkolonie van de Nederlanders over. Zij voeren Engels als voertaal in, schaffen de slavernij af en willen het verschil tussen blank en zwart opheffen. Uit ontevredenheid hierover trekken duizenden Boeren of Afrikaners, nazaten van de Nederlandse kolonisten, tussen 1835 en 1845 naar het noorden. Deze volksverhuizing staat bekend als de ‘Grote Trek’. In de binnenlanden van zuidelijk Afrika stichten zij hun eigen Boerenrepublieken, waaronder Oranje Vrijstaat en de Zuid-Afrikaansche Republiek, ook wel Transvaal genoemd.

Boerenoorlogen en helden

De Britten laten de Boeren niet met rust. De Britse annexatie van Transvaal leidt tot de eerste Boerenoorlog (1880-1881). Deze oorlog eindigt in het voordeel van de Boeren. Enkele jaren later zetten de Britten de Boeren opnieuw onder druk, vooral vanwege de vondst van goud en diamant in de nieuwe republieken. Dit leidt tot de tweede Boerenoorlog (1899-1902), waarin de boeren uiteindelijk het onderspit delven en de Britten de macht overnemen. In 1910 worden de Boerenrepublieken met de Kaapkolonie en Natal verenigd tot Zuid-Afrika.

Vooral begin vorige eeuw voelen veel Nederlanders zich verbonden met de Boeren. Velen trekken tijdens de tweede Boerenoorlog op eigen initiatief naar zuidelijk Afrika om de Nederlandstalige boeren in de Boerenrepublieken te helpen in hun strijd tegen de Britten. In Nederland worden de helden uit de Boerenoorlogen vereerd met onder andere straatnamen overal in het land. Met name Paul Krüger, sinds 1880 president van de Zuid-Afrikaansche Republiek, en Marthinus Steyn, vanaf 1896 president van Oranje Vrijstaat, worden vaak vernoemd. In IJmuiden worden verder generaal en politicus Christiaan de Wet en de generaals Louis Botha, Koos de la Rey en Piet Cronjé vereerd met straatnamen.

Held van de Spionkop

IJmuiden kent zijn eigen held uit de tweede Boerenoorlog: de ‘Held van de Spionkop’ Henry Slegtkamp (1874-1951). In 1892 treedt hij in dienst van de Rijkswaterstaat in IJmuiden en werkt hij mee aan de aanleg van de Middensluis. In 1895 vertrekt hij naar Transvaal en wordt daar opzichter bij de spoorwegen. Daar komt hij terecht in de strijd tussen de Boeren en de Engelsen en besluit aan de zijde van de Transvaalse boeren tegen de Engelsen te vechten. Samen met twee vrienden weet hij met een list een heel Engels leger bij de Spionkop te verjagen, en daarmee generaal Botha en zijn mannen een strijd te besparen die ze anders zouden verliezen. Ook weet hij met zijn technische achtergrond vele Engelse treinen te ontsporen en te vernielen. De Engelsen zijn naar hem op zoek maar Henry weet na het einde van de tweede Boerenoorlog met een Duits schip Nederland te bereiken. Bij zijn thuiskomst in IJmuiden, waar zijn ouderlijk huis staat, wacht hem op 5 augustus 1902 een groots en feestelijk onthaal. Een jaar later vertrekt Henry definitief naar Transvaal. In IJmuiden is nooit een straat naar hem genoemd.

Echte helden

Met de opkomst van de protesten in Nederland in jaren zeventig tegen de apartheid en het apartheidsregime in Zuid-Afrika is men toch anders gaan kijken naar de rol die de Boeren gespeeld hebben. Hoewel het ‘apartheidssysteem’ in Zuid-Afrika pas na het einde van de tweede Boerenoorlog echt vorm krijgt, zijn de Boeren als kolonisten beslist geen lieverdjes en helden voor de inheemse bevolking geweest, alle geromantiseerde verhalen over de Grote Trek en de heldendaden tegen de Engelsen rond de Boerenoorlog ten spijt. Dertig jaar geleden is gelukkig een eind gekomen aan de apartheid.

Met de apartheidsbewustwording hebben diverse Nederlandse gemeenten steeds meer de namen van de anti-apartheid strijders, de echte helden van Zuid-Afrika, zoals Nelson Mandela en Steve Biko gekozen in namen van straten en pleinen. Misschien dat Velsen zich ooit nog hierbij zal aansluiten…

Foto:

 De President Krügerstraat kreeg in 1901 haar naam ‘als eerbiedige hulde aan het dappere volk van Transvaal dat zulk een hardnekkige strijd heeft te voeren en zoveel moet lijden voor ’t behoud van zijn vrijheid en onafhankelijkheid en aan zijn diepbeproefde President.’ Foto: Erik Baalbergen