Wekelijks staan we in deze rubriek aan de hand van een foto stil bij een IJmuidens onderwerp naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor het verhaal achter een fraaie oude foto: de bouw van een steiger aan de zuidzijde van de Vissershaven.

Door Erik Baalbergen

Enkele weken geleden kreeg ik vanuit het IJmuider Zee- en Havenmuseum een vraag naar aanleiding van bijgaande oude foto. De foto is gemaakt vanaf de Bik en Arnoldkade en toont de eerste houten watertoren van het Staatsvissershavenbedrijf met enkele bijgebouwen aan het uiteinde van de Vissershaven. In de haven liggen enkele schepen en op de achtergrond zien we een stuk onbebouwde zuidzijde – de latere Trawlerkade – met al deels afgegraven duinen. Op zich een gewoon tafereel van rond de vorige eeuwwisseling.

Maar opvallend zijn de rechtopstaande witte cilinders in een rij achter het watertorencomplex en een grote stellage met een steiger aan de haven. De vraag is wat deze cilinders zijn. Altijd leuk, zo’n raadsel met betrekking tot IJmuiden, vooral als buiten storm Franklin de boel nat en winderig houdt en mij dus binnenhoudt. Je denkt al snel aan blokken voor de pieren, maar die zijn meestal vierkant en zouden veel dichter bij de pieren gebouwd worden.

Datering

Eerst maar ‘ns de foto dateren. De Vissershaven wordt in 1896 in gebruik genomen. De vissersschepen worden aan de noordzijde gelost en aan de zuidzijde uitgerust voor een nieuwe zeereis. Steeds meer schepen weten de veilige en goed bereikbare haven te vinden. Al spoedig moet de vissershaven worden uitgediept en vergroot om ook de stoomtreilers en diepzeevissers van dienst te kunnen zijn. In 1898 wordt een waterleidingnet langs de haven in gebruik genomen zodat schepen van goed drinkwater kunnen worden voorzien. Het water wordt uit twee bronnen gepompt.

In 1901 wordt aan het einde van de vissershaven een houten watertoren met bijbehorende ontijzeringsinstallatie en reinwaterkelder in gebruik genomen. In 1913 verwoest een brand deze bijgebouwen. In 1914 wordt de houten watertoren vervangen door de betonnen watertoren aan de huidige Dokweg, destijds verder landinwaarts met het oog op verlenging van de Vissershaven. Gebaseerd op deze gegevens kunnen we de foto in eerste instantie dateren tussen 1901 en 1914.

Cement-IJzer

Het monumentenrapport Havens en Sluizen uit 1986 geeft een verdere belangrijke aanwijzing: ‘Tussen 1903 en 1905 werd aan de zuidzijde van de haven een 250 m lange kademuur op betonnen puttenfundering aangelegd, nadat het gebied ten zuiden daarvan vrijgegeven was voor de vestiging van visserij-industrie en nevenbedrijven’. Een zoektocht in kranten uit die periode levert nog meer details op: de cilinders op de foto zijn ‘cement-ijzeren’ – tegenwoordig zouden we ‘gewapend beton’ zeggen – onderdelen voor de aanleg van steigers in de vissershaven. Men kiest voor dit systeem met gewapend beton omdat basalt te duur is en hout te veel onderhoud vergt.

Eind negentiende en begin twintigste eeuw is de ‘Amsterdamsche Fabriek van Cement-IJzerwerken, systeem Monier’ een van de eerste bedrijven in Nederland voor de vervaardiging van waterdichte en vuurbestendige ‘cementwerken’ met behulp van gewapend beton, een uitvinding van de Fransman Monier. (Vanaf 1907 heet het bedrijf ‘Amsterdamsche Fabriek van Cement-IJzerwerken Wittenburg’.) Constructies van gewapend beton zijn bestand tegen grote krachten en weersinvloeden, inwerking van water, vorst, vuur en zonneschijn.

Puttensysteem

In 1902 sluit deze fabriek contracten af voor toepassing van gewapend beton bij de uitbreiding van de steigers in de IJmuider Vissershaven. Onder leiding van technisch ambtenaar Sanders passen zij hierbij voor het eerst het ‘puttensysteem’ toe: het gebruik van holle cilinders van gewapend beton als fundering. Dit systeem vormt later de basis van veel waterbouwkundige werken. Sanders beschrijft het bij de Vissershaven toegepaste puttensysteem in het boekje ‘De Toekomst van cement-ijzeren putten en platen op waterbouwkundig gebied’ dat in 1908 verschijnt. Het boekje geeft een gedetailleerde technische beschrijving van de constructie en de bouw van de steiger aan de Vissershaven met berekeningen, schema’s en foto’s. Een ware Ikea-meubel handleiding; je zou hiermee zelf zo’n steiger in elkaar kunnen zetten…

Details

Het grootste deel van de 250 meter lange steiger valt in het dan nog niet uitgegraven deel van de haven; vijftig meter valt in het “natte” deel van de haven. Voor de steiger worden totaal 100 putten gebruikt, geplaatst in twee rijen van 50 stuks. Elke put is 8,75 meter hoog en heeft een voetstuk van 3 meter doorsnede en een holle schacht van 2,5 meter doorsnede. Na plaatsing wordt een put gevuld met zand en afgedekt met een betonplaat. In elke rij staan de putten 5 meter hart op hart uit elkaar en de rijen staan 6,5 meter hart op hart uit elkaar.

Over de putten zijn dwarsbalken aangebracht, met daarbovenop een 32 cm dikke en 9,60 meter brede cementijzeren afdekplaat. Daar weer bovenop is een zandlaag aangebracht voor de inrichting van de kade met o.a. rails. Om te voorkomen dat de bodem aan de landzijde gaat verzakken zijn platen geplaatst tussen twee opvolgende putten in de achterste rij. Aan de waterzijde zijn voorzieningen getroffen om te voorkomen dat de putten in de voorste rij worden aangevaren en dat kleine bootjes bij lage waterstand onder de afdekplaat terechtkomen.

De putten worden bovengronds in hulpcilinders gestort. Op de foto zien we een aantal van die putten staan. Met een zogenaamde ‘traveller’ worden de putten na het drogen naar hun uiteindelijke plaats gebracht, gesteld en gevuld met zand. In het natte deel wordt een drijvende bok gebruikt. Tijdens de bouw wordt gebruik gemaakt van een tijdelijke los- en laadsteiger aan de vissershaven: de stellage op de foto. Zo zie je maar dat een beetje speurwerk een hoop kan verklaren!

Foto: Zee- en Havenmuseum