In deze rubriek staan we stil bij een typisch IJmuidens onderwerp aan de hand van een foto en naar aanleiding van de actualiteit, een stukje geschiedenis, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering het eerste deel van een drieluik over de geschiedenis van het Marktplein.

Door Erik Baalbergen

Net als veel andere dorpen, plaatsen en steden in Nederland heeft ook IJmuiden een centraal plein met de naam Markt of Marktplein. Maar ons Marktplein is niet het eerste centrale plein in IJmuiden met die aanduiding. In de jaren zeventig van de negentiende eeuw, en ook daarna, wordt in het jonge IJmuiden het centrale plein ook aangeduid als ‘markt’. Sinds 3 mei 1878 draagt dit plein de naam Willemsplein. In dit geval is het niet de gemeente die de naam vaststelt, maar de ‘Burgerlijke Maatschap’ van de heren Bik en Arnold als eigenaar van de grond waarop IJmuiden zich ontwikkelt. Met een raadsbesluit op 11 maart 1886 wordt de naam ‘Willemsplein’ van gemeentewege bekrachtigd.

Tot in de Tweede Wereldoorlog is het Willemsplein het centrum van IJmuiden en dé ontmoetingsplek voor de IJmuidenaren, om samen te feesten, te huldigen, te gedenken en naar muziek te luisteren. Tijdens de oorlog wordt het Willemsplein, net als bijna het hele centrum van IJmuiden ten westen van de Oranjestraat, compleet van de kaart geveegd.

Centraal winkelplein

In het naoorlogse IJmuiden komt het Willemsplein als centraal plein niet meer terug. In ‘Velsen herrijst. IJmuiden de stad aan de zee’ presenteren de architecten Dudok, Van Tijen en Maaskant in 1947 hun plannen voor de wederopbouw van Velsen. Dudok zelf houdt zich vooral met de wederopbouw van IJmuiden bezig. Oud-IJmuiden komt er in het plan bekaaid vanaf, zeker qua herscheppen van de vooroorlogse centrumfunctie en gezelligheid, omdat Dudok het nieuwe centrum van IJmuiden ver van het vooroorlogse oude centrum projecteert. Het nieuwe centrum omvat een statig plein met een nieuw raadhuis op een voor de hele gemeente Velsen centraal gelegen plek. Dit statige plein is het latere Plein 1945. Zo’n vijfhonderd meter westelijk van dit plein projecteert hij een centraal winkelplein voor IJmuiden.

In ‘Velsen herrijst’ schrijven Dudok en zijn trawanten: ‘Wèl in het hart van de plaats (ten Zuiden van het Oosterduinplein) vindt men het voornaamste verzorgende winkelcentrum: een – mede met het oog op de heersende windrichting – dwars op de hoofdader ontworpen winkelplein, dat een schakel vormt tussen de Kennemerlaan (zijnde de verbinding met Oud-IJmuiden), de nieuwe hoofdweg en de Zuidelijke begrenzende weg’. Om de aanduidingen uit deze beschrijving een beetje te plaatsen: met ‘hoofdader’ en ‘nieuwe hoofdweg’ wordt de latere Lange Nieuwstraat bedoeld, en met de ‘Zuidelijke begrenzende weg’ de latere Heerenduinweg. Overigens valt het in deze tekst op dat Dudok al weldegelijk inziet dat de toekomstige Lange Nieuwstraat een tochtgat zal zijn!

Circuit

Over het winkelplein vermeldt Velsen Herrijst verder: ‘Hier zullen alle grotere zaken, die wat verder reiken dan de directe voorziening, in de dagelijkse levensbehoeften een plaats moeten vinden. Bij de detaillering van het plein is voorzien in een geleidelijk groei van het aantal winkels. Immers, bepaalde categorieën krijgen pas bestaansgrond, wanneer de plaats opnieuw tot groei gekomen is. In het eerste stadium groeperen de winkels zich rond een met bomen beplant marktplein, waardoor een circuit en een zekere intimiteit bevorderd worden.’

Blijkbaar heeft Dudok ook al visioenen met betrekking tot de toekomstige Velserhof: ‘Naderhand kunnen op dit plein groepen van winkels met diepe winkelruimten gevestigd worden, waardoor een tweede circuit rondom een verkeers-vrije winkelhof ontstaat. De laatste genoemde winkels kunnen aan beide circuits etalages hebben. De markt zal na de verwerkelijking van deze winkelpanden naar het Raadhuisplein worden verlegd, om daar de winkels te activeren die later gebouwd zullen worden, wanneer het Raadhuisplein er zal zijn.’ Met dit Raadhuisplein verwijst Dudok naar het latere Plein 1945.

Pantoffelparade

In krantenartikelen uit de latere jaren veertig wordt dikwijls gesproken over het Marktplein als het plein voor het geplande raadhuis. Men hoopt zelfs in het nieuwe centrum de pantoffelparade terug te krijgen: de wandelrondjes door het centrum van het vooroorlogse IJmuiden voor het elkaar ontmoeten en niet zelden verliefd raken…

Veel IJmuidense winkeliers zijn tijdens de oorlog hun panden kwijtgeraakt aan bombardementen en de Duitse sloopwoede. Na de bevrijding openen zij hun zaken weer, zij het vaak noodgedwongen in nog verlaten woningen en panden of in noodwinkels, zoals aan de Oosterduinweg. Met smart wachten zij op een centrale locatie waar ze hun permanente zaken kunnen vestigen en openen. Ook ontstaan er al ideeën rond het houden van een markt. In augustus 1950 geven winkeliers van de noodwinkels aan de Oosterduinweg aan een maandelijkse markt te houden op het geprojecteerde marktplein.

Marktplein

De gemeente maakt inmiddels concrete plannen voor de realisatie van het centrale IJmuidense winkelplein. Met een raadsbesluit wordt op 28 oktober 1952 de naam ‘Marktplein’ formeel vastgesteld voor ‘het in het wederopbouwplan als marktplein bestempelde plein tussen Oosterduinplein en Lange Nieuwestraat, voorheen gedeelte Spaarnestraat en Merwedestraat’. Eind dat jaar blijken er al voldoende winkeliers belangstelling te hebben voor vestiging aan het toekomstige Marktplein.

Er wordt in die jaren ook al gesproken over de bouw van het nieuwe IJmuidense hoofdpostkantoor aan het Marktplein, ter vervanging van het noodhoofdpostkantoor aan de Houtmanstraat. In april 1953 wordt bekend gemaakt dat het een ‘monumentaal kantoorpand’ gaat worden halverwege de Lange Nieuwstraat, als zuidelijke afsluiting van het Markplein.

In het volgende deel over het Marktplein kijken we naar de vestiging van de eerste winkels, waaronder de vermeende eerste supermarkt in Nederland, en horeca aan het Marktplein.

Fotobijschrift: Het Marktplein in 1966, gezien vanaf de oostzijde in noordwestelijke richting; rechts het Oosterduinplein en op de achtergrond de gemeentelijke watertoren. Foto: P.J. Roos, Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van de gemeente Velsen, inv.no. 6548.ypisch