De Tweede Wereldoorlog heeft, naast herinneringen, verhalen en foto’s, ook tastbare sporen nagelaten in en rond IJmuiden, in de vorm van verdedigingswerken in de duinen en bossen, de grote bunkers in het havengebied, straatnamen, en graven van en monumenten ter herinnering aan verzetsmensen en oorlogsslachtoffers. In aanloop naar de viering van tachtig jaar bevrijding besteed ik in deze rubriek aandacht aan een aantal van deze sporen. In deze aflevering aandacht voor puin.

Door Erik Baalbergen

Een wandelingetje in de duinen ten zuiden van IJmuiden brengt je ongetwijfeld wel ‘ns langs paden met puin aan de oppervlakte. Vooral bij een deel van het Verbindingspad in het Midden-Herenduin valt dit puin op. Dit wandelpad loopt vanaf het punt waar de Drieduinenweg de tankgracht kruist westwaarts en buigt na een uitzichtpunt zuidwaarts, naar de Witteweg. Duinlopers zullen dit pad en het puin wellicht kennen.

Radiaal

Het puin is ooit gebruikt om zanderige stukken te verharden. Tussen het puin liggen taps toelopende bakstenen met holtes. Enkele vlakke stukken steen hebben inscripties met nummers, teksten en plaatjes. Nieuwsgierig probeer ik iets te weten te komen over deze stenen en dit puin. De plaatjes vertonen stukjes van ronde torens. De nummers brengen me niet veel verder. De teksten bieden houvast. Een groot stuk steen vermeldt duidelijk de teksten ‘erfkens’, ‘nlo’, ‘liteit’ en ‘choorsteenen’.

Een korte zoektocht brengt mij bij de voormalige Canoy-Herfkens steenfabriek uit Venlo, de ‘Oudste Nederlandsche fabriek van gladde geperforeerde en zandnerf radiale steenen’. Ook de plaatjes kloppen! En het puzzelstukje van de taps toelopende bakstenen is ook meteen opgelost: het zijn radiale bakstenen waarmee ronde schoorstenen worden opgemetseld. Canoy-Herfkens begon in 1880 met het maken van plavuizen. Vanaf 1900 maakte de fabriek ook bakstenen voor schoorstenen in het hele land, ook onder meer bij de hoogovens. De fabriek is in 1976 gesloten.

Herkomst

Rest nog de vraag naar de herkomst van dit puin. Onder IJmuidenaren gaat het verhaal dat het afkomstig is van woningen en gebouwen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog op last van de Duitse bezetter zijn gesloopt voor de aanleg van schootsvelden of zijn getroffen door bommen. Dat klinkt logisch. Boeken over Velsen leveren geen uitsluitsel over de herkomst van het puin op de duinpaden.

Her en der even wat navraag gedaan. Jowien van de Vegte van Natuurmonumenten, de organisatie die het gebied Midden-Herenduin in 1971 geschonken kreeg van de Erven Van Hoorn, weet het antwoord niet. Ruud Pols, als medeoprichter van het Bunkermuseum en kenner van de Duitse resten in het duingebied, geeft aan dat betonwegen al vroeg in de oorlog zijn aangelegd en dat puin pas later beschikbaar kwam. Maar ook hij kan geen zekerheid over de herkomst geven.

Het boek ‘Duinen en Mensen’ en een artikel over ‘Sporen oorlog in de duinen’ in een blad van Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid (IVN) Zuid-Kennemerland vermelden dat de Duitsers bij de aanleg van de Atlantikwall betonwegen in het duingebied aanlegden maar zandpaden soms verhardden met puin van gesloopte huizen uit de schootsvelden.

Puinhopen

Aan het einde van de oorlog ligt IJmuiden grotendeels in puin. Na de bevrijding worden Duitse krijsgevangenen aan het werk gezet om ingestorte woningen en gebouwen verder te slopen, puin te ruimen, nog bruikbare bouwmaterialen te verzamelen en stenen te bikken. Bruikbare stenen worden gebruikt voor de bouw van noodwoningen en noodwinkels. Het stenenbikken wordt nog enkele jaren voortgezet door ‘politieke delinquenten’.

Her en der verrijzen in het naoorlogse IJmuiden hopen van niet direct bruikbaar puin. Een van die puinhopen ligt op de plek van het tegenwoordige Homburgplantsoen en is in het wederopbouwplan voorbestemd om uitzichtheuvel te worden. De puinhoop wordt begin 1950 met aarde bedekt, maar uiteindelijk wordt de puinhoop in 1954 toch afgegraven. Andere puinhopen verdwijnen sneller.

Herbruik

Een deel van het IJmuidense puin wordt na de bevrijding ter plekke gebruikt om beschadigde straten en wegen snel bruikbaar te maken. Een ander deel wordt verkocht aan aannemers voor de aanleg van nieuwe wegen. Weer een ander deel wordt met behulp van een Amerikaanse steenbreekmachine, opgebouwd langs de Rambonnetlaan, verwerkt tot ingrediënten voor korrelbeton. Dit materiaal wordt in het begin van de jaren vijftig gebruikt bij de huizenbouw in de Rivierenbuurt.

Bij de wederopbouw ligt de focus duidelijk op Nieuw IJmuiden. Oud-IJmuiden blijft links liggen en heeft tot ver na de oorlog te maken met puin en half ingestorte huizen. Voor de jeugd een mooi speelterrein maar voor de Oud-IJmuidenaren een doorn in het oog.

Het IJmuidense puin is in elk geval op veel manieren nog tot lang na de bevrijding een tastbare herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Of het eerder genoemde puinpaadje tot de oorlogserfenis behoort kan ik (nog) niet met zekerheid te zeggen. Wie meer weet over dit puin mag per e-mail contact met mij opnemen: eh.baalbergen@quicknet.nl.

Fotobijschrift: Blik op een met puin geplaveide stuk van het Verbindingspad in het Midden-Herenduin. De radiale bakstenen zijn her en der duidelijk te herkennen. Foto: Erik Baalbergen 2025