Typisch IJmuiden: De voormalige Gregoriuskerk aan de Kanaalstraat

Wekelijks staan we in deze rubriek stil bij een IJmuidens onderwerp aan de hand van een foto en naar aanleiding van de actualiteit, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor de voormalige Gregoriuskerk aan de Kanaalstraat.

Door Erik Baalbergen                                                                                    

In de jaren na de opening van het Noordzeekanaal in 1876 komen veel vissers uit andere vissersplaatsen met hun gezinnen in IJmuiden worden. Velen nemen hun geloof mee. Onder hen bevinden zich veel rooms-katholieken uit onder meer Volendam en Den Helder. Aanvankelijk gaan de rooms-katholieke IJmuidenaren vooral in Driehuis ter kerke. Het jonge IJmuiden is onderdeel van het Bisdom Haarlem en valt onder de St. Engelmundusparochie van Driehuis.

Van zaaltje naar neogotische kerk

Na enkele jaren wordt een ruimte van 11 bij 6 meter op de bovenverdieping van het kantoor van het sleepvaartbedrijf Zurmühlen in de Kanaalstraat gehuurd voor bijeenkomsten. Na de plechtige inwijding op 23 december 1880 door pastoor Mosmans van de St. Engelmundusparochie van Driehuis wordt hier op zon- en feestdagen de mis opgedragen. Speciaal voor de bezoekers uit de Breesaap ten noorden van het kanaal worden houten trappen aan beide zijden van het kanaal gemaakt. Deze zogenaamde ‘kerktrappen’ liggen iets ten oosten van het huidige Witte Theater. Voor en na de samenkomsten vaart hier speciaal het ‘kerkveer’.

Omdat het aantal rooms-katholieken in IJmuiden intussen is gegroeid tot zo’n vijfhonderd, aangevuld met soms wel tot honderd vissers uit Volendam, besluit de bisschop van Haarlem een kerk in IJmuiden te bouwen. Architect Evert Margry (1841-1891) ontwerpt een kerk in neogotische stijl met – op zeer dringend verzoek van de bisschop van Haarlem – een toren. Margry is één van de eerste leerlingen van Pierre Cuypers, ontwerper van veel kerken en van onder meer het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam.

St. Gregorius

De bouw van de kerk in IJmuiden start in 1883. Om de kosten te dekken wordt maandelijks gecollecteerd langs de deuren van de parochianen. Op 15 mei 1884 wordt de St. Gregoriuskerk aan de Kanaalstraat ingewijd door de Bisschop van Haarlem. De kerk krijgt de naam ‘St. Gregorius van Utrecht’. De naamgever Gregorius (ca. 707 – ca. 776) is lange tijd naaste medewerker van Bonifatius. Rond 750 wordt Gregorius abt van het klooster in Utrecht en hoofd van de abdijschool aldaar. Na de dood van Bonifatius in 754 gaat Gregorius het bisdom Utrecht leiden en neemt het missionariswerk onder de Friezen op zich.

Het werkgebied van de St. Gregoriusparochie wordt het eerder tot de parochie van Driehuis behorende gedeelte ten westen van de spoorlijn Haarlem-Uitgeest. Het Noordzeekanaal vormt de noordgrens. De zuidgrens wordt gevormd door de Stationsweg, Kalverstraat, Oosterduinweg en verder een rechte lijn naar strandpaal 57. De eerste pastoor van de parochie is Van ’t Westeinde. Deze moet na enkele jaren om gezondheidsredenen stoppen. Blijkbaar is het pastoorschap in IJmuiden een zware aangelegenheid; tot in februari 1920 zijn er negen pastoors geweest…

Dubbeltjes

In 1899 wordt een mechanisch smeedijzeren uurwerk in de toren gemonteerd. Het kerkorgel wordt in 1901 geplaatst. De kerk wordt in 1906 aangesloten op het waterleidingnet en in 1908 op het elektriciteitsnet. Het onderhoud van de kerk kost veel geld. Door de wind en de zoute zeelucht zijn er regelmatig lekkages en is er veel onderhoud nodig aan de ijzeren raamstijlen en het leien dak.

De parochie heeft bijna altijd geldgebrek. In het begin komen de inkomsten vooral uit collecten en het innen van plaatsgeld bij de Heilige Mis: twee dubbeltjes voor een zitplek op de drie voorste banken en een dubbeltje voor een andere plek. Buitenlandse zeevaarders zijn vrijgesteld van plaatsgeld. Het stallen van een fiets in de fietsenstalling kost ook een dubbeltje. De parochie groeit flink. In de kerk worden steeds banken bijgeplaatst. In 1919 zijn er zelfs plannen om een nieuwe kerk bij het Kennemerplein te bouwen, maar zover is het nooit gekomen.

Opknappen, opknappen, …

De Tweede Wereldoorlog doet het kerkgebouw geen goed. In maart 1943 worden op last van de Duitsers de kerk en de bijbehorende gebouwen ontruimd. De inventaris wordt opgeslagen in de Kathedrale Basiliek St. Bavo in Haarlem. De Duitsers houden flink huis in de kerk; ze beschadigen de ramen en de beelden en ze vorderen de klok. Het bombardement van 26 maart 1944 levert extra schade op.

Al snel na de bevrijding wordt de kerk met veel inzet en geld van de parochianen van binnen en van buiten opgeknapt. Als dank voor het gespaard blijven van de kerk van direct oorlogsgeweld wordt begin 1947 een kapel ter ere van O.L.V. van Fatima ingewijd. Enkele maanden later dat jaar zijn de herstelwerkzaamheden voltooid.

Na de oorlog groeien IJmuiden en de parochie flink, met veel nieuwe bewoners in de nieuwbouwwijk Duinwijk. De rooms-katholieken van die wijk vinden de Gregoriuskerk te ver weg. In 1954 koopt de parochie grond voor de bouw van een nieuwe en veel grotere kerk in Duinwijk. In 1958 start de bouw en op 1 maart 1960 wordt de Petruskerk ingezegend door de bisschop van Haarlem.

De Gregoriuskerk zal dan naar verwachting binnen enkele jaren buiten gebruik gesteld gaan worden in verband met de saneringsplannen van Oud-IJmuiden, de hoge onderhouds- en stookkosten en het afnemende aantal parochianen in de buurt. Maar de kerk blijft open. Veel vrijwilligers steken in 1960 onder leiding van hulpkoster Bertus Hermans de handen uit de mouwen om de Gregoriuskerk weer op te knappen en te behouden voor Oud-IJmuiden. In oktober 1960 wordt een twee meter hoog kruis op de toren geplaatst.

Sluiting en sloop

In 1974 fuseert de St. Gregoriusparochie met de St. Laurentiusparochie van IJmuiden-Oost. In 1975 wordt de St. Gregoriuskerk na een brand in de verwarmingsruimte tijdelijk gesloten. Omdat het herstel en hoognodige onderhoud nu echt te veel gaan kosten en het aantal parochianen te klein is geworden, wordt de Gregoriuskerk definitief gesloten en aan de gemeente verkocht. Deze laat het kerkgebouw in 1979 slopen. De beelden in de kerk zijn dan al door plaatselijke vandalen gesloopt. Het torenuurwerk krijgt een nieuw leven in de Dorpskerk van Uitgeest. Op de plek van de voormalige Gregoriuskerk staat nu het complex met buurthuis De Brulboei en twee basisscholen. Wat het kerkgebouw betreft moeten we het doen met foto’s en herinneringen.

Op de foto:
De voormalige Gregoriuskerk aan de Kanaalstraat gezien in noordoostelijke richting in 1966. Op de voorgrond het plantsoen aan het Koningsplein. Foto: Noord-Hollands Archief/Beeldcollectie van de gemeente Velsen, inv. no. KNA001019073.