We staan stil bij een typisch IJmuidens onderwerp aan de hand van een foto en naar aanleiding van de actualiteit, een stukje geschiedenis, een bijzondere gebeurtenis, een evenement of gewoon een van de mooie taferelen die IJmuiden biedt. In deze aflevering aandacht voor de kanaalgravers (deel 4).

Door Erik Baalbergen

In de voorgaande delen lazen we hoe ‘Hollandsche polderjongens’ en vele anderen op de kanaalwerken afkomen, hier onder erbarmelijke omstandigheden leven, werken en wonen, dat een aangekondigde loonsverlagingen zelfs tot een opstand leidt en hoe enkelen zich toch het lot van de kanaalgravers aantrekken. In dit deel gaan we in op de ‘blijvers’ en de in de loop der jaren groeiende aandacht voor de kanaalgravers.

Blijvers

Veel polderjongens vertrekken als de graaf- en inpolderingwerkzaamheden zijn voltooid. Maar rond en na de opening van het kanaal op 1 november 1876 vestigen ook veel bewoners van de nieuwe nederzettingen zich hier permanent. Ze zijn inmiddels “echte” inwoners van Velsen geworden. Er is voldoende werk en nering rond de kanaalmonding en de nederzettingen te vinden. Nabij de sluizen ontwikkelt IJmuiden zich immers in rap tempo, vooral door de komst en groei van de visserij en aanverwante bedrijvigheid.

De schamele hutjes in en rond de nederzettingen zijn in de loop der jaren meestal al vervangen door betere, vaak uit steen opgetrokken woningen. De leef- en woonsituatie verbetert langzamerhand en er komen scholen, winkels, kerken en cafés met feest- en vergaderzalen. De nederzettingen groeien uit tot serieuze dorpskernen in de gemeente Velsen. De Heide wordt in 1903 omgedoopt in Velseroord, dat in 1926 bij IJmuiden getrokken als IJmuiden-Oost. De Hoogeberg en de Musschenbuurt gaan op in Nieuw-IJmuiden, dat het hele gebied tussen Oud-IJmuiden en IJmuiden-Oost beslaat.

Aandacht

Aandacht en respect voor de kanaalgravers en de omstandigheden waaronder zij hebben geleefd, gewerkt en gewoond komen pas veel later. Dit komt onder meer door de verhalen in de eerdergenoemde boeken over de geschiedenis van IJmuiden en andere publicaties. Ook schetst het Zee en Havenmuseum een levendig beeld van de kanaalgraverij en de gravers in de vorm van onder meer een replica van een kanaalgravershut, het ‘luxe huis van een grondwerker’.

Pieter Vermeulen, die tussen de kanaalgravers heeft gewoond, geleefd en gewerkt, omschrijft zo’n hut als: ‘Een groot vierkant gat met wanden van planken en schroten. Een tamelijk stevig sparren dak van stro en met de uitgegraven grond een glooiing om de keet. Zelfs een vaste bedstede, waarin hij met moeder de vrouw ’s avonds de moegewerkte ledematen kon strekken. De binnenwanden werden zoveel mogelijk verstrekt met veenkluiten. Deze kluiten werden bij kou weer als brandstof gebruikt en dan verdween de wandbekleding in het vuur.’

Windbeeld en omgeving

Een zichtbaar monument, dat ons aan de kanaalgravers zou moeten herinneren, staat bij de IJmuiderslag. Ruim een halve eeuw geleden, in aanloop naar viering van het honderdjarig bestaan van IJmuiden en het Noordzeekanaal, geeft de gemeente Velsen de beeldhouwer Lon Pennock uit Den Haag opdracht een kunstwerk te maken als monument ter herinnering aan het eeuwfeest en als eerbetoon aan de gravers van het Noordzeekanaal.

Het kunstwerk wordt op 1 november 1977 onthuld, precies een jaar later dan gepland. Het bestaat uit twee zes meter hoge standaarden met wentelarmen, tuimelaars, die op de wind wiegen. Het symboliseert de ‘voortdurende beweging van de zee, die landen verbindt en scheidt’. De tuimelaars staan opgesteld in het middelpunt van een cirkelvormige houten damwand. Ook aan de overkant van de weg staat een stuk damwand. Daarmee fungeert de damwand als ‘poort’. In een overzicht van de werken van Pennock staat het kunstwerk vermeld onder de naam ‘Windbeeld en omgeving’. Maar of dit monument ons nu daadwerkelijk aan de kanaalgravers doet denken… ik heb zo m’n twijfels.

Kanaalgraversmonument

Als directer eerbetoon aan de kanaalgravers heeft de Projectgroep ‘125 jaar Noordzeekanaal’ een kunstwerk van Aart Lamberts aan de bevolking van Velsen aangeboden. Het in 2005 bij het Pontplein door oud-gemeentearchivaris Siebe Rolle onthulde standbeeld toont drie kanaalgravers. Hoewel de gravers uitkijken over het vooral door hun harde werken tot stand gekomen kanaal, staat het beeld toch op een achterafplekje.

Vanuit verschillende hoeken klinken er de afgelopen jaren geluiden om dit beeld zichtbaarder te maken en een prominentere plek te geven, bijvoorbeeld bij de Kleine Sluis, nabij de plek waar het geploeter begon. Vorige week is bekend geworden dat de gemeente, in het kader van de viering van 150 jaar IJmuiden en Noordzeekanaal, het beeld inderdaad wil verplaatsen naar een plek nabij de Kleine Sluis!

Duinpieper

Niet alleen in woorden en met een monument leven de kanaalgravers voort, ook op de planken. Zo heeft de Onderwijzers Toneelvereniging Kennemerland in 2015 de voorstelling ‘De Duinpieper’, gebaseerd op gelijknamige jeugdroman van Caroline Zegerman, in de Stadsschouwburg Velsen uitgevoerd. De Duinpieper vertelt het spannende en aangrijpende verhaal van de 13-jarige Engel, die leeft als ‘duinpieper’ tussen de ruige kanaalgravers en woont in een plaggenhut in de duinen van het latere IJmuiden. Hij moet meehelpen met het zware graafwerk, met schep en kruiwagen. In een tijd van hard werken, loonsverlagingen, armoede, ziekte, bedrog en een kanaalgraversopstand droomt hij van een ander leven als fotograaf.

Musicals

In mei 2014 speelde Musicalgroep BOMS in de Stadsschouwburg Velsen de voorstelling ‘De Vrouwen van de Breesaap’, gebaseerd op het boek ‘De Woede van Abraham’ van Conny Braam. Deze meeslepende roman vertelt het verhaal over de uit het tsaristische Rusland gevluchte pachtboer Nicolas Abraham, die met zijn gezinnetje in een boerderij in de Breesaap is beland. Door de ogen van Abraham, zijn gezin en zijn kennissen maken wij de kanaalgraverij en de komst en het leven van de kanaalgravers als het ware van dichtbij mee.

Hetzelfde boek vormt de basis voor de musical De Kanaalgravers die Muziekschool Koel in samenwerking met het Haventheater IJmuiden volgend jaar, in verband met de 150ste verjaardag van IJmuiden en het Noordzeekanaal, in november acht keer op de planken in het Haventheater IJmuiden brengt.

Besluit

Hierbij sluit ik mijn vierluik af, waarin ik gepoogd heb een beeld in vogelvlucht te schetsen van de kanaalgravers, die een belangrijke plek in de geschiedenis van IJmuiden hebben. Het is maar een miniem tipje van de sluier. Ongetwijfeld zullen volgend jaar, in het jubileumjaar van IJmuiden en het Noordzeekanaal, de kanaalgravers en hun verhalen nog verder uit de vergetelheid worden gehaald. In deze rubriek zal ik vast wel vaker aandacht besteden aan de ‘voorgeschiedenis’ van IJmuiden en haar helden…

Fotobijschrift: Het monument De Kanaalgravers ‘ter herinnering aan het 125jarig bestaan van het Noordzeekanaal en IJmuiden 2001’. Foto: Erik Baalbergen. 2016